Rak jelita grubego i odbytnicy

Co to jest rak jelita grubego?

Nowotwór jelita grubego rozwija się na skutek niekontrolowanego przez organizm wzrostu komórek w obrębie jednej z części jelita grubego (kątnicy, wstępnicy, poprzecznicy, zstępnicy lub odbytnicy). Objawy i leczenie raków poszczególnych części jelita grubego mogą się istotnie różnić. Zdecydowana większość (90%) nowotworów jelita grubego to rak (gruczolakorak) jelita grubego.

Częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet. Rzadko występuje przed 40. rokiem życia, a szczyt zachorowalności przypada na 7. dekadę życia. W Polsce jest drugą w kolejności przyczyną zgonów nowotworowych. Zachodzące w Polsce od lat 90. ubiegłego wieku zmiany nawyków żywieniowych spowodowały stałe zwiększanie się liczby zachorowań na raka jelita grubego.

Jakie są czynniki ryzyka zachorowania na rak jelita grubego?

Zwiększone ryzyko zachorowania na raka jelita grubego dotyczy osób, w rodzinach których występowała ta sama choroba, a także chorych na chorobę Leśniowskiego i Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego, palaczy papierosów, osób otyłych, osób z polipami w jelicie grubym oraz osób leczonych już wcześniej z powodu nowotworów jelita grubego.

Należy wyodrębnić dwie grupy zachorowań na raka jelita grubego: zachorowania sporadyczne (tj. niezwiązane ze znanym obciążeniem genetycznym/rodzinnym) oraz rodzinne (tj. będące następstwem znanej wady [mutacji] niektórych genów lub nieznanej przyczyny manifestującej się zwiększonym ryzykiem zachorowania na ten nowotworów w danej rodzinie). Zdecydowaną większość zachorowań można przyporządkować do grupy pierwszej, a udział zachorowań rodzinnych/genetycznych nie przekracza według różnych szacunków 15–30% wszystkich przypadków choroby.

Jakie są objawy raka jelita grubego?

Objawy nowotworów jelita grubego są uzależnione od stopnia zaawansowania choroby i umiejscowienia choroby w obrębie jelita. Do typowych wczesnych objawów należą:

• krwawienie z odbytnicy (zwłaszcza powtarzające się),
• obecność krwi w stolcu po defekacji,
• naprzemienne występowanie zaparć i biegunek,
• uporczywe biegunki,
• zmiana w kształcie i rozmiarach stolca,
• ból i skurcze brzucha,
• daremne parcie na stolec (powtarzające się epizody parcia na stolec, po których nie udaje się go oddać),
• anemia (niedokrwistość; wynika z powolnego, często ukrytego, ale stałego krwawienia z guza do światła jelita grubego).

Wśród objawów późnych można wymienić typowe objawy zaawansowanego nowotworu: postępującą utratę masy ciała, brak apetytu, osłabienie, anemię itp.

Jak rozpoznać raka jelita grubego?

Istnieje wiele badań pozwalających na rozpoznanie nowotworów jelita grubego. W zależności od rodzaju zgłaszanych przez chorego objawów lekarz zdecyduje, które z badań i w jakiej kolejności należy wykonać, aby potwierdzić rozpoznanie raka jelita grubego lub je wykluczyć. Część badań wykorzystuje sie także w badaniach skriningowych (przesiewowych), czyli przeprowadzanych u osób zdrowych, niezgłaszających żadnych objawów, w celu ewentualnego wykrycia nowotworów jelita grubego na bardzo wczesnym etapie rozwoju.

Badania ułatwiające wstępne rozpoznanie nowotworu jelita grubego

• Badanie palcem przez kiszkę stolcową (tzw. badanie per rectum). Lekarz wprowadza palec do kiszki stolcowej i dotykiem bada dolną część odbytnicy – w ten sposób można rozpoznać znaczną część guzów położnych w tej części jelita grubego.
• Badanie antygenu karcynoembrionalnego (CEA) we krwi. Jest to badanie krwi, w czasie którego oznacza się stężenie typowego dla rozwoju nowotworów jelita grubego markeru. Badanie wykorzystywane jest obecnie przede wszystkim w obserwacji chorych po leczeniu na nowotwory jelita grubego – pomaga stwierdzić, czy nie doszło do wznowy procesu nowotworowego.
• Badanie obecności krwi utajonej w stolcu. Badanie to pozwala na stwierdzenie, czy w stolcu nie ma śladów niewidocznej nieuzbrojonym okiem krwi. Aby badanie było wartościowe, należy ściśle przestrzegać zaleceń producenta i lekarza, pamiętając o tym, aby badanie powtórzyć według określonego schematu. Współczesne testy na obecność krwi utajonej nie wymagają – w przeciwieństwie do stosowanych jeszcze do niedawana – zachowania reżimu dietetycznego przed badaniem.
• Rektoskopia. Jest to badanie endoskopowe, w którym przez odbyt wprowadza się sztywny przyrząd optyczny, za pomocą którego można uwidocznić do około 25 cm końcowego odcinka jelita grubego (odbytnicę i część zstępnicy – esicę) oraz w razie potrzeby pobrać wycinki do badania histopatologicznego. Badanie można wykonać bez znieczulenia, zwykle nie jest bolesne; warunkiem efektywnego przeprowadzenia badania jest odpowiednie przygotowania jelita za pomocą specjalnych preparatów oczyszczających przewód pokarmowy ze stolca.
• Kolonoskopia. Jest to badanie wykonywane za pomocą giętkiego, długiego (ok. 150–180 cm) endoskopu wprowadzanego przez odbyt, dzięki któremu można uwidocznić całe jelito grube (aż do miejsca, w którym łączy się z nim jelito cienkie – tzw. zastawki Bauhina). Podczas kolonoskopii w razie potrzeby można pobrać wycinki z podejrzanej zmiany, zatamować niewielkie krwawienie lub założyć urządzenie zmniejszające czasowo objawy niedrożności wywoływanej przez nowotwór (tzw. stent).
• Kolonoskopia wirtualna. Badanie polegające na podaniu powietrza do światła jelita grubego przez odbytnicę i wykonaniu tomografii komputerowej, dzięki której uzyskuje się trójwymiarowy obraz całego jelita.

Jak leczyć raka jelita grubego?

Metoda leczenia raka jelita grubego zależy od stopnia zaawansowania choroby w momencie ustalenia rozpoznania. Zawsze podstawową metodą leczenia nowotworów jelita grubego jest operacja i w każdym przypadku należy rozważyć jej wykonanie. Trzeba jednocześnie podkreślić, że operacja nie zawsze jest możliwa, a czasem jej przeprowadzenie należy odłożyć na później – po zakończeniu stosowania innych, wstępnych (tzw. neoadjuwantowych) metod leczenia.

Jeśli nowotwór jelita grubego jest bardzo mały lub ograniczony do niewielkiego polipa, możliwe bywa miejscowe wycięcie samego guza/polipa bez wycinania fragmentu jelita. Zabieg taki można wykonywać w zależności od umiejscowienia i rodzaju zmiany laparoskopowo albo endoskopowo (wykorzystując kolonoskopię lub rektoskop operacyjny).

W większości przypadków raka jelita grubego konieczne jest jednak wycięcie guza wraz z fragmentem jelita grubego. Zabieg taki wykonuje się w znieczuleniu ogólnym. Zazwyczaj wykonywany jest poprzez cięcie na skórze brzucha o długości 15–30 cm. Istnieje kilka rodzajów standardowych operacji: w przypadku raka w prawej części jelita grubego (kątnica, wstępnica, prawa część poprzednicy) zazwyczaj wykonuje się tzw. prawostronną hemikolektomię. Z kolei w przypadku zmian w lewej części poprzecznicy, zstępnicy i górnej części esicy zwykle wykonuje się „lewostronną hemikolektomię”. Czasem wycina się także esicę z górną częścią odbytnicy, jeśli guz jest położny w tych odcinkach jelita grubego. Wreszcie w przypadku guzów odbytnicy wycina się dolną część esicy z odbytnicą (czasem konieczne jest wycięcie również odbytu). Jeśli z różnych powodów nie da się zeszyć obu wolnych końców jelita („zespolenie jelitowe”), to koniec górny należy przekształcić w tzw. przetokę kałową albo „sztuczny odbyt” (patrz: dalej).

W ostatnich latach w ośrodkach dysponujących doświadczeniem wykonuje się tego typu operacje jelita grubego z nowotworem za pomocą laparoskopu. Zakres wycinanych tkanek i czystość onkologiczna jest taka sama jak w metodach otwartych a niejednokrotnie i lepsza przez możliwość perfekcyjnej weryfikacji i lokalizacji ważnych struktur anatomicznych człowieka. Po tego rodzaju zabiegach pacjenci wymagają mniejszych dawek leków przeciwbólowych i szybciej wracają do zdrowia. Jednak nie jest to jeszcze postępowanie przyjęte we wszystkich ośrodkach. Z drugiej strony trzeba podkreślić, że nawet jeśli dany oddział chirurgiczny dysponuje odpowiednim sprzętem, a jego personel jest przeszkolony w tego rodzaju zabiegach, nie oznacza to, że wszystkie operacje jelita grubego będą wykonywane laparoskopowo. Decyzja o możliwości przeprowadzeniu takiego zabiegu zależy od rozmiaru i umiejscowienia guza, chorób współistniejących oraz preferencji chorego. W przypadku niezaawansowanych (cN0), dobrze zróżnicowanych (G1–2) i niewielkich guzów (T1-T2) dopuszczalne jest miejscowe wycięcie metodami endoskopowymi lub za pomocą rektoskopu operacyjnego. Wykonując resekcję guzów nowotworowych, położonych w dolnej części odbytnicy, zwykle trzeba usunąć zwieracze, a potem wykonać na stałe przetokę odbytniczą. Pacjent do końca życia jest skazany na związane z tym uciążliwości. Przy użyciu nowoczesnych technik można jednak zachować naturalną drogę oddawania stolca. Metoda taTME (transanal total mesorectal excision) to laparoskopowa operacja raka odbytnicy z dostępu przezbrzusznego i przezodbytniczego. Znana od 2009 roku technika umożliwia zachowanie zwieraczy nawet w przypadku bardzo nisko położonych guzów. Do tej pory zabiegów taTME przeprowadzono na świecie kilkaset – tego typu zabiegi są również wykonywane w Białostockich ośrodkach.

W niektórych przypadkach konieczne jest założenie w trakcie operacji jelita grubego tzw. stomii („przetoka kałowa”, „sztuczny odbyt”, „kolostomia”). Jest to otwór w ścianie brzucha, do którego doprowadzony jest końcowy odcinek jelita i przez który stolec przedostaje się na zewnątrz, do umieszczonego nad otworem plastikowego zbiornika (worka stomijnego). Taka sytuacja bywa również nazywana odbytem sztucznym. Przetoka taka może być przejściowa, ale może być również rozwiązaniem ostatecznym. Czasem stosuje się także tzw. przetokę jelitową „protekcyjną”, aby na kilka miesięcy (na okres potrzebny na wygojewnie zespolenia) treść jelitowa nie przechodziła przez zeszyty (zespolony) odcinek jelita. Taką przetokę (jejunostomię) zakłada się czasowo, tzn. planuje się zamknięcie stomii i przywrócenie naturalnej drogi oddawania stolca w późniejszym czasie (od kilku tygodni do kilku miesięcy).

W przypadku chorych z bardzo zaawansowanymi nowotworami jelita grubego konieczne może być przeprowadzenie operacji wielonarządowych. Dzieje się tak w sytuacji, gdy nowotwór nacieka sąsiednie organy i aby można było usunąć go w całości, trzeba wyciąć częściowo lub doszczętnie zajęty organ (np. żołądek, wątrobę, śledzionę, nerkę, ścianę brzucha, pęcherz moczowy itp.).

Chemioterapia (oraz nowoczesne ukierunkowane leczenie molekularne) wykorzystuje się w leczeniu nowotworów jelita grubego zarówno przed operacją, jak i po niej. Zastosowanie chemioterapii przed operacją może w niektórych przypadkach powodować zmniejszenie masy guza i przez to ułatwiać pracę chirurga oraz zwiększyć efektywność operacji, wyrażoną szansami na pełne wyleczenie. Z kolei zastosowanie chemioterapii po zabiegu operacyjnym ma poprawić przeżycie chorych poprzez zniszczenie ewentualnie krążących w organizmie komórek nowotworowych.

Leczenie napromienianiem (radioterapia) jest najczęściej wykorzystywane w leczeniu nowotworów odbytnicy, czyli części jelita grubego położonej tuż przed odbytem. Stosowane jest albo przed operacją (najczęściej), albo po niej. Przed operacją ma doprowadzić do zmniejszenia guza, umożliwiając w ten sposób operację lub ją ułatwiając, natomiast po operacji ma za zadanie zniszczyć ewentualne pozostałości nowotworu. Napromienianie można stosować również w leczeniu objawów nowotworów jelita grubego, np. bólu.

W ostatnich latach powstało wiele leków tzw. terapii ukierunkowanej molekularnie. Są to leki, które potrafią „rozpoznać” komórki nowotworowe i niszczyć je, zazwyczaj bez znaczniejszej szkody dla większości komórek zdrowych. Obecnie leki te używane są u niektórych chorych jako leki uzupełniające klasyczne sposoby leczenia opisane powyżej. Należy podkreślić, że nie we wszystkich przypadkach można wykorzystać leki z tej grupy, warunkiem ich użycia jest bowiem wrażliwość komórek danego raka na dany lek. Również skuteczność tych leków cechuje się istotnymi ograniczeniami.

Czy raki jelita grubego mogą występować rodzinnie?

Około 80% wszystkich przypadków nowotworów jelita grubego do nowotwory niemające podłoża rodzinnego, tzn. są to nowotwory powstające u osób, w najbliższej rodzinie których nie stwierdzono tego typu chorób. Pozostałe 20% chorych na nowotwory jelita grubego to osoby obciążone rodzinnie, czyli mające bliskich krewnych, u których rozpoznano nowotwór tego typu. Około 5% wszystkich zachorowań na nowotwory jelita grubego to nowotwory występujące rodzinnie jako tzw. zespół Lyncha (rak jelita grubego niezwiązany z polipowatością – HNPCC). Około 0,5–1% zachorowań na raka jelita grubego powoduje mutacja genu APC, wywołująca zespół polipowatości rodzinnej. Osoby mające krewnych pierwszego stopnia chorych na nowotwory jelita grubego są obciążone większym ryzykiem rozwoju tych chorób.

U wszystkich członków rodzin obciążonych zwiększonym ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego należy stosować odmienne zasady obserwacji i ewentualne operacje prewencyjne.

Jak uniknąć zachorowania na raka jelita grubego?

Wśród czynników ryzyka rozwoju nowotworów jelita grubego istnieje kilka, które można modyfikować, zmieniając swoje zachowania na bardziej prozdrowotne. Do działań zmniejszających ryzyko rozwoju nowotworu jelita grubego należą:

• • regularna aktywność fizyczna,
  • ograniczenie zawartości tłuszczów, zwłaszcza pochodzenia zwierzęcego, w diecie,
  • regularne spożywanie (do pięciu razy w ciągu dnia) świeżych owoców i warzyw,
  • ograniczenie dziennej podaży kalorycznej,
  • zmniejszenie spożycia alkoholu.

Powyższe działania pozwalają na zmniejszenie ryzyka rozwoju nowotworu jelita grubego, ale nie eliminują go całkowicie. Dlatego wszystkim osobom, które ukończyły 50. rok życia, zaleca się wykonywanie co najmniej jednego okresowego badania pozwalającego na wczesne wykrycie nowotworu jelita grubego, co daje szanse na uzyskiwanie bardzo dobrych wyników leczenia. Istnieją różne schematy badań skriningowych zmierzających do wczesnego wykrywania nowotworów jelita grubego. Do najczęściej zalecanych należą:

• • wykonywanie kolonoskopii co 10 lat,
  • wykonywanie odpowiednich testów na ukrytą krew w stolcu co rok,